Классный час «Творчество А. Байтурсынова »

А.Байтұрсынұлы шығармашылығы » сынып сағаты

Күні: 18.01.2022 ж

Мақсаттар мен мақсаттар:

Оқушылардың ой-өрісін кеңейте отырып, А.Байтұрсынұлының өмірі мен шығармашылығымен таныстыру, қазақстандық патриотизмге және өз Отанына, халқына деген мақтаныш сезімін тәрбиелеу.

Сабақ уақыты:

Мұғалімнің кіріспе сөзі

Бүгінгі сынып сағатымыз А.Байтұрсынұлы шығармашылығына арналады. Ахмет Байтұрсынұлының бүкіл өмірі қазақтың өз тағдырын өзі шешуі, мәдениетін, білімі мен ғылымын дамыту, ұлттың төл өнерін ғасырлар бойы сақтап қалу жолындағы жалынды қамқорлыққа толы болды. М.Әуезов сонау 1923 жылы Байтұрсынұлының қазақ халқына сіңірген өлшеусіз еңбегін ескеріп, оны «қазақ зиялыларының көсемі» деп атауы бекер емес.

Ахмет Байтұрсынов – ақын, ғалым, түркітанушы, аудармашы, ұстаз, публицист, қоғам қайраткері. Кезінде әділетсіздіктің, сталиндік қуғын-сүргіннің құрбаны болып, жарты ғасырдан астам уақыт бойы атақ-даңқ көрмеген, есімі Қазақстан тарихынан лайықты орын алған жоқ. Енді ғана тарихтағы «ақ» дақтар жойылып жатқанда Шәкәрім Құдайбердиев, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулаов сынды қайраткерлердің есімдері халыққа қайтарылды.

слайд-шоу

Ахмет Байтұрсынов 1873 жылы 28 қаңтарда Торғай уезі Тосын болысына қарасты Сартүбек деген жерде қарапайым шаруаның отбасында дүниеге келген. Әкесі қазақ ауылындағы озбырлыққа, құқысыздыққа төзе алмаған, халық батыры Үмбетейдің ұрпағы деп саналған дербес, ержүрек, парасатты, намысшыл, намысшыл адам болған. Көбінесе жергілікті феодалдармен және корольдік билікпен қақтығысқа түсті. Ахмет он үш жасар жасөспірім кезінде де Итжеккенде 15 жыл ауыр жұмысқа жіберілген әкесінен айырып, өмір оған ащы сабақ берді. Бұл Батурсын Шошақұлының уезд бастығы полковник Яковлевке бағынбай, аттан итеріп жіберіп, ұрып-соғуының салдарынан болған.

Ахмет ауыл молдаларынан сауат ашқан. Жас Ахмет Торғай мектебін үлкен қиындықтармен, қиыншылықтармен бітірді. Орыс-қазақ мектебін бітірген соң Орынборға барып, қазақ мұғалімдер мектебіне түседі. Орынборда төрт жыл болу және жыл сайын Торғай уезіне демалу және Орынборға қайту ол үшін үлкен материалдық мұқтаждықпен байланысты аса қиын жағдайда өтті, бірақ табанды болмысының арқасында А.Байтұрсынов басынан өткерген қиыншылықтарға төтеп береді. жолында кездесіп, «суға нанмен» үзіліп, 1895 жылы мұғалімдер мектебінің курсын бітірді. Осымен А.Байтұрсынұлының мектептегі білімі аяқталады. Болашақта ол еуропалық әдебиетті оқи отырып, өзін-өзі тәрбиелеумен айналысады. 1895-1909 жылдар аралығында. Ақтөбе, Қостанай, Қарқала уездерінің ауылдық болыстық мектептерінде сабақ берді. 1896 жылы Ахмет Ақтөбе уезінің Батпақ болысына барып, Ахметкерей Қатыбқовтың мектебінде мұғалім болып жұмыс істейді, біраз уақыттан кейін қазіргі Қостанай облысындағы Әулиекөл қаласына мектеп мұғалімі қызметіне ауысады.

Ғалымның әйелі орыс болған. Ахмет Байтұрсынов Қостанай ауданында жұмыс істеп жүргенде орманшының үйінде тұрып, Александра Ивановнаға ғашық болған. Олар үйленді. Олардың үйлену тойы Қостанайда мұсылмандық жолмен жасалып, ол аты-жөнін өзгертіп, Байтұрсынова Бәдриссафа Мұхаметсадикқызы атанған. Олар Қостанайда тұрды, ол орыс-қазақ мектебінде мұғалім болып жұмыс істеді. Келесі жылы Омбыға, одан Қарқалыға көшіп, 1907 жылға дейін сонда болды. Содан кейін ол алғаш рет түрмеге жабылды.

2-бет 2-оқушы

1896 жылы Омбыда Ахмет Байтұрсынов сол кезде солтүстік облыстардағы мектеп ісін басқарған Алекторовты кездестіреді. Бұл достық оған көп нәрсе берді. Алекторов оны Ильминскийдің ағартушылық қызметімен таныстырды. Халқының мүшкіл халін, сауатсыздықтың белең алғанын көріп, ақыры өзінің күрес жолын таңдап, кедейленген қазақ қоғамын дәстүршілдікке емес, жалпыадамзаттық өркениетке сай жаңа өмірге шақырады. Байтұрсынов таза ұстаздық міндетпен шектелмеді. Ауылдарды аралап, халықты ағартушылыққа үгіттеп, армандаған нәрселерімен бөлісті. Патша үкіметінің аяусыз отарлау саясаты қайда апарып соқтырғанын түсініп, өз баяндамаларында оны батыл әшкереледі. 20 ғасырдың басында Қарқаралыда тұрған кезінде А.Байтұрсынов революциялық қозғалыстарға қатысты. Бірінші орыс революциясын жоғарыда аталған Қарқаралыда қарсы алған ол саяси қызметке белсене араласады. Бірінші әрекеті оның қазақтардан жерді тартып алуды тоқтату, көшіп келушілер ағынын тоқтату, халық земстволарын құру талаптарын жариялаған петициялар дайындауға қатысуы болды. Петицияда білім беру жүйесін жаңаша ұйымдастыру, қазақ халқының ой-пікірлері мен тілектерін көрсететін цензурасыз газет шығаруға рұқсат беру, мемлекеттік аппарат пен сот органдарында іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізуді енгізу де қарастырылған. Бұл ойлар қазақ халқына дән шашып, көптеген зиялы қауым өкілдері тарапынан қолдау тапты. Сол кезден бастап оның бар ойы халықтың санасын оятуға бағытталды. Ал аталған петиция 1905 жылы 26 шілдеде атақты Қоянды жәрмеңкесінде қазақтың тұңғыш заң магистрі Жақып Ақпаев пен көрнекті саясаткер, экономист Әлихан Бөкейхановпен бірге жазылған. Әділдік іздеу, іс-әрекетті сынау ізсіз өте алмады. 1909 жылы сол кезде ұстаздық қызмет атқарған А.Баутұрсынов Семей түрмесінде тағы да сотсыз 8 айға қамалды. Сол кезден бастап ол озбырлыққа қарсы ашық күреске кіріседі, халық езгісіне қарсы күреске шақырып, бостандық туралы өлеңдер жазады.

3 бет.

Оның ақындық қызметі Крыловтың ертегілерін аударудан басталады. Крыловтың ертегілерін аударуға міндеттене отырып, ол, ең алдымен, балалар мен ересектерді тәрбиелеу үшін фабулалардың орасан зор мүмкіндігін ескереді. Аудармаға түсінікті, қазақ рухына сай аңыздарды таңдайды. Ахмет Байтұрсынов Крыловтың 40 дастанын аударып, «Қырық мысал» деген атпен жинақ бірнеше басылымдардан өткен. Бұл жинақ 1909 жылы Петербургте басылып шықты. Оған ақын, аудармашы, халқы үшін жан-тәнімен ауыратын адам ретінде даңқ әкелді. Ахмет Байтұрснов протестанттық ақын ретінде Ресейдің қазақты езген монархиялық саясатына қарсы күресте поэзияны қаруға айналдырады. Ақын өлеңдерінде ғашықтықты, әйелді, табиғатты жырламайды, оның шерлі өлеңдері де, қанатты сөз тіркестері де жоқ. Ол халыққа қарапайым, түсінікті тілмен азаттықты дәріптейді, езілген қазақ елін сөйлеп, оны ағартушылыққа, еңбекке шақырып, ғасырлар бойғы қысқы ұйқыдан құтылуға шақырады, әрбір қазақтың бойында азаматтық сезімін оятады. А.Байтұрсынұлы өлеңдері сыртқы қарапайымдылығы, ішкі мазмұны, жеңілдігі, біркелкілігі жағынан қазақ әдебиетінде алғашқы орындардың бірін алады. Ақынның «Қырық мысалынан» басқа «Маса» атты шағын және аударма өлеңдер жинағы мен бірнеше баспадан шығарылған лирикалық өлеңдері бар. Аяусыз сын, патша саясатын қатаң талдау, оған қарсы наразылық А.Байтұрсынұлының бүкіл әдеби іс-әрекетінде қызыл жіптей өтеді. Бұйтұрсынов халықты артта қалудың құрсауынан құтқаруға ұмтыла отырып, мәдениеттің өрлеуіне жалпы білім беру, адамзат өркениетінің жетістіктерін сіңіру арқылы жетуге болатынын терең түсінді. Бұл жылдар оның ғылым жолындағы сапарының басталуын қамтиды. Қазақ тілінің табиғатын зерттей отырып, тіл білімі бойынша мақалалар мен оқулықтар жазады, кейін тіл білімі туралы ғылыми ізденістері пайда болады.

4-бет

Публицист ретінде материалдық қоры жоқтың қасы болғандықтан Байтұрсынов 1913 жылы Орынборда «Қазақ» газетін ашты. «Қазақтың» бірінші санында жарияланған бағдарламалық мақаласында мерзімдік әдебиеттің пайдасы мен маңызын түсіндіріп, патша үкіметінің отаршылдық саясатын меңзей келе: «...Ұзақ уақыт бойына қазақ халқын «Қазақ халқы» газетінің 2012 жылғы 16 наурыздағы No 155-і 2013 жылғы 1-тоқсанында 2014 жылғы 1999 жылғы 2012 жылғы 11 желтоқсандағы 2013 жылғы 1-ші санында жариялаған. уақыт белгілі бір аумақты алып, оқшау өмір сүрді; енді қазақ даласына қоныстанушылар ағынын көріп отырмыз. Болашақта тағдырымыз не болмақ. Тарихи ағымға қарап, жат элемент байырғы халықтан мәдени жағынан күштірек болып шықса, уақыт өте соңғысы біріншісіне сіңіп кетуі керек екенін болжау қиын емес. Және керісінше: екеуі де бірдей мәдениетті болса. Сонда ғана олар бір құқықта өмір сүре отырып, дербес дамып, ұлттық келбетін сақтай алады. Енді қазақтардың экономикалық өмірінде бетбұрыс болмай қоймайды...», «...Мұны қаламасақ, бұл мәселені түбегейлі шешіп, қазірден бастап қазақ тілі мен әдебиетін жетілдіруге кірісу керек». А.Байтұрсынов бұл ойынан ешқашан қайтқан емес. Көп ұзамай «Қазақ» газеті қазақ өмірінің мәдени-әлеуметтік сұранысын өтейтін бірден-бір орган ретінде жалпы жұртшылықтың көзайымына айналып, қалың бұқараға танымал болды. Сол кезде жарық көрген «Қазақстан» газеті мен «Айқап» журналы қазақ оқырмандарының арасынан бірнеше жүздеген адамды таппаса, көп ұзамай өз жұмысын тоқтатты. «Қазақтың» бірінші жылының аяғында дәл осындай 3000 жазылушысы болды. Газет 5 жыл – 1917 жылға дейін өмір сүрді. Осы уақыт аралығында басты ұлттық-қоғамдық-саяси және ғылыми-әдеби басылымға айналды, сталиндік тазарту жылдарында «Қазақ» газетінің қызметкерлеріне аяусыз қуғын-сүргіннің жасалуы кездейсоқ емес.

5-ші бет

Ахмет Байтұрсынов 1912 жылы Орынборда жарық көрген тұңғыш қазақ тілінің авторы ғана емес, сонымен бірге қазақ грамматикасын анықтауға арналған ғылыми терминологияны жасаушы, қазақ әліпбиінің негізін салушылардың бірі, барлық дыбыстарды дәл жеткізетін қазақ әліпбиінің негізін салушылардың бірі. қазақ тілі. Ол жүргізген қазақ жазуының реформасы прогресшіл зиялы қауым арасында қолдау тауып, 1924 жылы ресми түрде қабылданды.
Осы уақытқа дейін қазақтарда әліпби болмағанын еске сала кеткен жөн. Қазаққа мүлдем қажетсіз, емлесін шатастыратын 12 араб әрпін қолданыстан шығарып жіберген Ахметов Байтұрсынов болатын. Сондықтан қазақ халқының мәдени дамуы үшін жаңа әліпби мен әліпбидің маңызы зор болды.

Айтпақшы, бір кездері ғалым Байтұрсынұлы әліпбиінің құрметіне аталған жаңа қазақ әліпбиінің тек қазақтар үшін ғана емес, жазу реформасы кезінде бүкіл түркі тілдес халықтар үшін маңызы зор болса, шетелдегі қандастарымыз Байтұрсынұлы әліпбиін әлі күнге дейін пайдаланып келеді. графика.

Ахмет Байтұрсынұлының есімі қазақ жазуын реформалаумен байланысты. Оның қазақ ағарту ісін дамытуға қосқан жеке үлесі, оқу-ағарту саласындағы жоғары біліктілігінің арқасында Алаш партиясының ІІ съезінде Алашорда үкіметінің оқу-ағарту комиссиясының мүшесі болып сайланды. Ол халыққа білім беру бағдарламасын дайындады, оның ішінде:
Жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім беру және балаларды алғашқы екі жылда ана тілінде, қазақ тілінің грамматикасы мен дыбыстық құрылымын таптырмас оқыту. А.Байтұрсынұлының тіл білімі сол кездегі баға жетпес құнды және бір емес, бірнеше ұрпақ ұстаздарына қызмет еткен әдістемелік еңбектерімен толықтырылды.

6-бет

1920 жылы Ахмет Байырсынов тұтқынға алынды. Архангельскіге жер аударылып, әйелі мен қызы Шолпан Томск облысына жіберілді. 1934 жылы М.Горький мен оның зайыбы Е.П.Пешкованың араласуының арқасында халықаралық Қызыл Крест ұйымының көмегімен босатылды. Сол жылы отбасымен қайта қауышып, Алматыға оралады. Бірақ бұрынғы стигма ретіндегі «таптық жау» белгісі оны үнемі аңдып тұрады. 1937 жылы А.Байтұрсынов екінші рет тұтқындалып, 8 желтоқсанда НКВД зынданында «халық жауы» ретінде атылды.

Арада жарты ғасыр өткен соң ғана әділдік орнады, 1988 жылы кеңестік сот оны қылмыс құрамының жоқтығы үшін қайтыс болғаннан кейін ақтады. Оның баға жетпес туындылары халыққа қайтарылды. Қазақ халқы мәдениетінің жарқын өкілдерінің бірінің ауыр тағдыры осындай болды. Қостанай қаласында Ахмет Байтұрсынұлының есімі мәңгілікке қалды. Қостанай мемлекеттік университеті оның есімімен аталады. Қалалық саябақта ескерткіш орнатылды, қаланың орталық көшелерінің бірі оның есімімен аталады. А.Байтұрсыновтың сан қырлы дарыны оның қалам қуатын поэзияда, журналистикада, ғылымда, мәдениеттің басқа салаларында сынап көруге мүмкіндік берді. Ол ғалым, көптеген оқулықтарды құрастырушы, аудармашы, этнограф қана емес, жас балаларға қолжетімді көптеген өлеңдердің авторы. Ахмет Байтұрсынұлының ғылыми-педагогикалық еңбектерінің нәтижесінде қазақ әліпбиі, қазақ тілінің фонетикасы, синтаксисі мен этимологиясы, әдебиет теориясы мен мәдениет тарихы бар. Осы тынымсыз еңбегімен А.Байтұрсынов қазақ әдебиетін биік деңгейге көтеріп, ұлттық мектеп пен қазақ әдебиетінің берік негізін қалады. Ахмет – ұлы ұстаз – балалар мен үлкендердің бас әріптері бар ұстаз болған. Ол халық жадында қазақ ғылымы мен мәдениетінің жарқын сәулесі болды және солай болып қала береді.